Kalaallit affaannaasa silap pissusiata allanngoriartornera inunnit peqquteqartoq ilisimavaat
Allaserinnittoq Ole Ellekrog
Ukiut marlussuit matuma siornatigut amerikkarmioq Ph.D.-iinngorniarluni ilisimatusartoq Kelton Minor, kalaallillu ilisimatusarnermi ikiortai, Qeqertarsuup eqqaani Arktisk Stationimi najugaqarput. Kalaallit Nunaanni silap pissusiata allanngoriartorneranik qeqertarsuarmiut paasinninnerannik apersuiartorlutik aggersimapput.
Ulloq siulleq suleqatigiit illoqarfiliarniarlutik ilisimatusarfimmit anilermata, ilisimatusarfimmi nakkutilliisoq eqqumiigisaminik malussarpoq. Tikeraartui pisarnertik malillugu pissusilersunngillat. ”Hmm, tamanna soqutiginassusia. Ilisimatuummi nalinginnaq ugguunaqquuttarput,” aqqusininnguaq killormukartoq Qeqertarsuup nunartarsuanut ingerlasoq tikkuaatigalugu oqarpoq.
”Taamatut qisuariarnera uannut pingaaruteqarpoq,” Kelton Minor eqqaamasani naapertorlugu oqarpoq: ”Tamatumami takutippaanga ilisimatusarnermi atuagassiani amigaataasutut malussarsimanera eqqortuusoq.”
Keltonip malugisimasaa tassaavoq ilisimatoorpassuit nunanit allaneersut silap pissusiata allanngoriartornerata avatangiisinullu sunniutaanik misissuiartorlutik Kalaallit Nunaannukaartartut. Ilisimatuulli ikinnerpaat silap pissusianut allanngorartumut atatillugu misigisaminnik qanigisami innuttaasunik oqaloqatiginnittartut.
Ilumut, tamanna Keltonip malugisimavaa, tassami ukiut 2010-2021 akornanni (Kalaallit Nunaanni Namminersorneq pillugu inatsisip akuerinerata kingorna) silap pissusaata allanngoriartorneranut atatillugu nuna tamakkerlugu paasinninnermik misissuinerni Kalaallit Nunaat nunarsuarmi nunanut kisiartanut ilaalluni ilanngunneqarsimanngimmat.
Kelton Minorip ph.d.-inngorniutaanit tigulaakkat: Nunap assingani (a) nuna qasseriarluni nuna tamakkerlugu silap pissusiata allanngoriartornera pillugu misissuiffigineqarsimanera takutinneqarpoq. (b) (c) aamma (d) nunani immikkut toqqakkani silap pissusiata allanngoriartornera pillugu isummanik takutitsipput.
Assiliisoq: Kelton Minor
Inernerit nalinginnaq silaqassutsimut akerliusut
Kelton Minori, taamanikkut Københavnip Universititiani Minik Rosingi siunnersortigalugu ilisimatusartoq, innuttaasut paasinnerannik misissuineq ph.d.-inngortiginiarlugu aalajangerpoq. Inuillu oqallittarfiatigut allagarsiinikkut kiisalu Ilisimatusarfiup allagaarsiiviani allagartalersuinikkut svenskeq ph.d.-inngorniarluni ilisimatusartoq Gustav Agneman peqatigalugu Ilisimatusarfimmi ilinniartunik ikiortissarsipput.
Kalaallit Nunanni sumiiffinni immikkoortortaani tamani illoqarfinni nunaqarfinnilu peqatigiillutik angalapput, aamma Qeqertarsuarmi, tassanilu inuttaasut arlaannik Naatsorsueqqissaartarfimmit toqqarneqarsimasunik apersuipput. Kingusinnerusukkut inunnik apersuinerit oqarasuaatikkut apersuinermik ingerlateqqinneqarput, inuillu katillugit 1585-it apersorneqarput, tassa Kalaallit Nunaanni innuttaasut inersimasut 4 procentii.
Nunap assingani saamerlermi Kelton Minori misissuineranut atatillugu inuit tamarmik apersoneqarsimasut sumi najugaqarnersut takutinneqarpoq. Kipparissut sungaartut tassaapput inuit tikillugit apersuinerit, nigaliallu tunguusat tassaapput sumi inuit oqarasuaatikkut apersonerneqarsimasut.
Assiliartani talerperlerni Kalaallit Nunaanni kommunit assigiinngitsut akimorlugit misissuinerup inerneri takutinneqarput. Assersuutigalugu takusinnaavat Avannaani (Avaannaata Kommuniani Qeqertaliullu Kommuniani) Tunumilu (Sermersuup Kommuniani) inuit silap pissusiata allanngoriartorneranik annertunerpaamik nalaanneqarsimasut kiisalu silap pissusiata allanngoriartornerata inunnit pilersinneqarsimaneranik ilisimasakinnerpaajusut.
Assiliisoq: Kelton Minor
Taamaattumik Keltonip qularinngilaa, paasissutissat katersukkani Kalaallit Nunaanni innuttaasunut assersuutaasinnaasut. Maannalu misissoqqissaarnissai amigaataalerpoq taamaalillunilu Kalaallit Nunaanni innuttaasut silap pissusiata allanngoriartorneranut qanorpiaq paasinninnerat siullerpaamik takuneqarsinnalissalluni.
Misissueqqissaarneq tupaallaannartunik pingaartunillu arlalinnik inerneqarpoq – allaat ima pingaartigalutik, ungasinngitsukkut atuagassiami, Nature Climate Changemimi, silap pissusiata allanngoraluttuinnarnera pillugu ilisimatusarnermik atuagassiat nuiumanersaanni saqqummersinneqarluni.
”Inernerit ilaat soqutiginartorujussuupput nalinginnarlu silaqassutsimut akerliugaatsiarlutik,” Kelton Minor unnersiorpoq.
Ilisimasat eqqarsaatigalugit Kalaallit Nunaanni avitseqatigiittoqartariaqarpoq
Suullu tupaallannartuuppat?
Kelton Minorip paasisat pingaarnerit pingasut immikkoortippai:
- Kalaallit Nunaanni inuit quliugaangata arfineq pingasut silap pissusiata allanngoraluttuinnarnerata sunniutai namminneq misigisimavaat – Issittumi nunanut allanut misissuiffigineqarsimasunut naleqqiullugu marloriaammik amerlassuseqartut.
- Kalaallit Nunaanni innuttaasut affaannaasa silap pissusiata allanngoraluttuinnarnera inunnit pilersinneqarsimasoq ilisimavaat.
- Kalaalllit Nunaanni innuttaasut akornanni, inuit silap pissusiata allanngoraluttuinnarnerata sunniutaanik misigisaqarnerpaat tassaapput aamma silap pissusiata allanngoriartornerata inunnit pilersinneqarsimaneranik arajutsisimanerpaat.
Paasisat pingasut tamakku Kelton Minorimut paasisitsivoq pitsanngorsaanissamut periarfissaqartoq. Tassalu silap pissusiata allanngoriartorneranik ilisimatoorpassuarnit Kalaallit Nunaanut misissuiartortunit paasissutissanik katersorneqarsimasunik siammarterineq aallunneqarnerusinnaasoq.
”Silap pissusiata allanngoriartorneranik ilisimatuut 99 procentiisa silap pissusiata allanngoriartornera inunnit pilersinneqarsimanera nassuerutigaat. Taamaattumik silap pissusianik ilisimatusarnermi paasisat pingaarnersaasa ilaat, ilaatigut Kalaallit Nunaata sermersuanit avataaniillu allaaveqartut, Kalaallit Nunaanni innuttaasunut siammarterneqarneri annikippallaarpoq.” Kelton Minori oqarpoq.
Ilisimasaqarnerulerneq, periarfissaqarnerulerneq
Kalaallit Nunaanni innuttaasut akornanni ilisimasaqarnerulerneq avatangiisiminnik allanngornernik paasinninnerulernermik taamaallat kinguneqarnavianngilaq. Kelton Minorimi malillugu periarfissanik nutaanik aamma kinguneqarsinnaavoq.
”Silap pissusiata allanngoriartornerata inunnit pilersinneqarsimaneranik ilisimasaqalerneq Kalaallit Nunaanni inuit namminneq periarfissaminnik takunissinnaanerannik allanngortitsisinnaavoq. Tamanna silap pissusiata allanngorneranut naleqqussarnermut suliniutinut kaammattuinissamut kajuminnarnerulersitsisarpoq,” Kelton Minor oqarpoq.
Assersuutigalugu Kalaallit Nunaata sermersuanit aakkiartortumit sioqqat assartorneqartut qallorneqarnissaannik avammullu nioqqutissiarineqarnissaanik qanittukkut siunnersuutigineqarsimasoq eqqartorpaa. Suliniut taanna silap pissusiata allanngoriartornerata inunnit pilersinneqarsimaneranik ilisimannittunit ilisimanninngitsunut naleqqiullugu tapersorneqarnera annertuneruvoq.
”Silap pissusiata allanngoriartorneranut pissutaasunik kingunerinillu paasinninneq inuiaqatigiit silap pissusianut naleqqussarnerannut pingaaruteqartorujussuuvoq. Taamaattumik paasinninnerit tamakku qanoq pinngortarnerat paasissallugu aamma pingaaruteqarpoq.”
– Minik Rosing
Keltonillu ph.d.-liornermini siunnersortaa, kalaaleq ujarassiooq nunarsuarmi ilisimaneqarluartoq Minik Rosing, sioqqat pillugit suliniummik isumassarsisoq, isumaqataavoq.
”Silap pissusiata allanngoriartorneranut pissutaasunik kingunerinillu paasinninneq inuiaqatigiit silap pissusianut naleqqussarnerannut pingaaruteqartorujussuuvoq. Taamaattumik paasinninnerit tamakku qanoq pinngortarnerat paasissallugu aamma pingaaruteqarpoq,” Minik Rosing oqarpoq.
Inuusuttut ilisimanninnerat annikinneruvoq
Kelton Minorip misissuineranut atatillugu paasisaq tupaallannartoq alla tassaavoq silap pissusiata allanngoriartornerata inunnit pilersinneqarsimaneranik inuusuttut ilisimanninnerat utoqqarnut naleqqiullugu annikinnerunera. Taamatut pissuseqarnera nunani allani amerlanerni paasisanut akerliusoq Kelton Minorimut paasititsivoq Kalaallit Nunaanni silap pissusiata allanngoriartorneranik ilinniartitsineq suli atuartunut minnerusunut annertusartariaqartoq siusinnerusukkullu aallartittariaqartoq.
Titartakkani takussutissiani ukunani takusinnaavaat innuttaasut akornanni silap pissusiata allanngoriartorneranik ilisimasat misilittakkallu qanoq siaruarsimaneri. Assersuutigalugu takusinnaavat nunaqarfimmiut silap pissusiata allanngoriartorneranik annertuunerpaamik misigisaqarsimasut, kisiannili aamma inunnit pilersinneqarsimaneranik ilisimasakinnerpaajusut.
Assiliisoq: Kelton Minor
”Silap pissusianik ilisimatusarnermut Kalaallit Nunaanni suliffeqarfiit, ilinniartitsisunngorniarfiit kalaallinik aqunneqartut atorlugit ilikkagassatullu pilersaarutit, silap pissusianik ilisimatuut ilisimasaannik qanigisamilu najugallit silap allanngoriartornera pillugu ilisimasaat akulerutsillugit ineriartortinnerisigut. Ilinniarnissamik periarfissat aamma annertusartariarput, tassami inuusuttut ilinniarfiinut periarfissiineq silap pissusiata allanngoriartornera inunnit pilersinneqarsimasoq pillugu ilisimasaqarnerulersitsisarmat,” Kelton Minori oqarpoq.
Tamatuma saniatigut aamma isumaqarpoq tusagassiuutit silasiortullu suli annertunerusumik iliuuseqarsinnaasut. Silap pissusiata allanngoriartornera inunnit pilersinneqarsimasup Kalaallit Nunaannilu silap qanoq pissusiisa akornanni, tassunga atatillugu immap sikuata allanngorartuarnerata, imminnut ataqatigiinnerannnik alaatsinaannerunissaat innersuutigaa. Tamanna inuit amerlanerit akornanni allanngornernik misigisaqarnerat annertunerusumik ataqatigiinnerannik paasinninnissamut iluaqutaassaaq.
Kalaallit Nunaannit pissutsit ilinniagassat
Kelton Minori allaaserisamillu suleqataa Manumina Lund Jensen allamik pingaartumik erseqqissaateqarput. Kalaallit Nunaanni innuttaasut silap pissusianik ilisimatuunut Kalaallit Nunaanut tikeraartunik atassuteqarnertik kisimik iluaqutiginavianngilaat. Tassami ilinniartitsineq annertooq killormut saatinneqarsinnaammat.
”Silap pissusiata allanngoriartornerata inunnit pilersinneqarsimaneranik ilisimasaqalerneq Kalaallit Nunaanni inuit namminneq periarfissaminnik takunissinnaanerannik allanngortitsisinnaavoq. Tamanna silap pissusiata allanngorneranut naleqqussarnermut suliniutinut kaammattuinissamut kajuminnarnerulersitsisarpoq.”
– Kelton Minor
Misissuinermi Manumina Lund Jensenip, Ilisimatusarfimmi inuiaat kulturiannik oqaluttuarisaanerannillu ilisimatusartoq, taaguut ”Sila”, tassa ”silamut” ”isumamullu” kalaallisut oqaaseq erseqqissarpaa. Taaguut taanna Kalaallit Nunaanni anersaakkut annertuumik pingaaruteqarpoq, marloqiusatullu isumaqarnerata silap kalaallit inuunerannut, tarniinut kinaassusaannullu qanoq ataqatigiitsiginerannik ersersitsilluni.
”Isumaqarpunga ”sila” pillugu qangaaniilli ilisimanninnerup siammarternissaa aamma pingaruteqartuusoq. Tamanna silap pissusianik ilisimatusarnermit immikkoortinneqartariaqanngilaq, kisiannili silap pissusianik silarsuarmillu allatut eqqarsartariaaseq takutinniarlugu peqatigiissillugit saqqummiuttariaqartut. Ilisimasat misilittakkallu assigiinngitsut saqqummiunnissat Kalaallit Nunaanni silap pissusianut allanngorartumut naleqqussarnerup tunngavilersorneqarsinnaanissaa siunertaralugu ilisimasat kinguneqarluartumik tamanna ilisimatuunit tusarliunnissaannik isumamut qitiuvoq,” Kelton Minor oqarpoq.
Silaq pissusianik ilisimatuut qisuariarput
Siunissami silap pissusianik ilisimatuut Kalaallit Nunaannilu innuttaasut akornanni ilisimasanik avitseqatigiittarnerup nukittoriartortinneqarnissaa oqaloqatigiinnernillu amerlanerusunik aallartitsisinnaanissaa Kelton Minorip neriuutigaa. Neriuppoq ilisimatuut Kalaallit Nunaannut tikeraartartut ”misissuiartuinnaratik”, kisiannili aamma ”illoqarfiliartarnissaat”, soorlu Keltoni suleqatinilu Qeqertarsuarni taama isiortut. Taamaalillutik qanigisami inuiaqatigiit ilisimatusarnermi ilisimasanik avitseqatigiissinnaapput ilisimatusarnertillu inunnut annertunerusumik tusarliullugu.
Qujanartumik tusarliussaa tusarluarneqarsimagunarpoq. Twitterimi misissuinerminnut atatillugu angusatit tusarliutereeraallu akunnerit 24 ikinnerusut iluanni qarluallannerat inuit 30.000 sinnerlugit atuarsimavaat, Nature Climate Changemilu allaaserisaat internettikkut saqqummersinneqaramili qaammatit marluk siulliit ingerlaneranni 6.000-riarluni ammarneqarsimavoq.
”Silap pissusianik ilisimatuut akornanni Kalaallit Nunaanni ilisimatusartunit internettimi annertoorujussuarmik qisuariaafigineqarsimavoq. Inuit isumaqatigiissutigaat silap pissusianik ilisimatusarneq innuttaasunut, silap pissuasiata allangoriartorneranik kalluarneqarnerpaanut, avitseqatigiinneq pitsaanerusumik ingerlanneqartariaqartoq,” Kelton Minori oqarpoq.
Kelton Minori, maannakkut USA-mi Columbia Universitimi post-doc-itut sulisoq, Kalaallit Nunaanni silap pissusaanik paasinninnerit pillugit misissuinini nanginnissaa neriuutigaa. Tullianillu nammineq Manuminalu sukumiinerusumik apersuinerit inuit misigisaannik paasinninnerulernissaq anguniarlugu nuna tamakkerlugu misissuinissartik neriuutigaat.
”Kalaallit Nunaanni kikkut tamarmik najugaqartut ilisimatuutut isigivakka, immaqa imminnut taamatut isiginngikkaluartut. Kikkut tamarmik inuunerminnik ilisimasaminninnillu paasisimasaqarluartuupput, ” Kelton Minori oqarpoq.