Ilisimatusartut Paamiuni kinguaassiuutitigut peqqissutsimik misissuipput
Allattoq Sara Kirstine Hald
Usuup puui, naartunaveersaatit iisartakkat naartunaveersaatillu allat Kalaallit Nunaanni akeqanngillat. Taamaakkaluartorli tamaani naartuersittartut nunarsuaq tamakkerlugu amerlanerpaajupput.
”Naartuersittarnerit ajornartorsiutituaanngillat,” Augustine Rosing, Inuiaat kulturianni oqaluttuarisaanerannilu bachelorinngorsimasoq, oqarpoq. Taanna Paamiuni, illoqarfigisamini, kinguaassiortarnermik kinguaassiuutitigullu peqqissuseq pillugu ilisimatusartumik allamik peqateqarluni misissuivoq.
Taassuma ilisimatusartoqataa Malory Peterson ima oqarpoq:
”Naartuersittarnerit amerlanerat takusinnaavarput, akuerisariaqarparpulli nalugipput sooq taama amerlatiginersut. Tamannarpiarlu misissuivigisariaqarparput.”
Malory Petersonip kinguaassiuutitigut piumassuseq kinguaassiorsinnaanerlu pillugit ilisimatusarpoq massakkorpiarlu Montana State Universitymi ph.d.-nngorniuteqarluni. Inuiaqatigiinni ajornartorsiutaasartut aalajangersimasut immikkut ilisimatusarfigai kulturinilu aalajangersimasuni pingaartinneqartunut inuiaqatigiinnilu piginnaaneqarfigineqartunut naleqquttunik aaqqiissutissarsiortarluni.
”Naartuersittarnerit ajornartorsiutituaanngillat.”
– Augustine Rosing
Naartunerit pilersaarutaasarput
Malory Peterson aamma Augustine Rosing Paamiuni angutinik arnanillu apersuisimapput kinguaassiortarnerlu pillugit isumasuillutik taakkulu misilittakkaminnik oqaluttuartillugit.
Ilisimatusaatigalugu suliniut suli naammassineqanngilaq, ilisimatusartulli ilaatigut maluginiarpaat Paamiuni innuttaasut kinguaassiuutit pillugit atuartitsisoqanngippallaarsorinngikkaat.
”Nalinginnaavoq isumaqartoqartartoq Kalaallit Nunaanni naartunerit pilersaarutaasanngitsut inuilluunniit mianersuaalliortartut. Apersukkavut taamaanngilluinnarput,” Malory Peterson oqarpoq. ”Inuit meeqqiornissartik isumaliutigisarpaat aappatillu eqqartueqatigisarlugit. Tamanna tupaallannaraara.”
”Nalinginnaavoq isumaqartoqartartoq Kalaallit Nunaanni naartunerit pilersaarutaasanngitsut inuilluunniit mianersuaalliortartut.”
– Malory Peterson
”Uanga tupaallanngilanga. Nalunngereerpara meerartaaraangatta ernutartaarnissatsinnut piareersalereertartugut. Ernera tallimanik ukiulik oqartalereerpoq ’meeraqaleruni’,” Augustine Rosing oqarpoq.
Inuit apersorneqartut paasissutissinneqartarnissartik amigaatiginngilaat, apersuinerilli ilarpassuinit erserpoq tamaani innuttaaqatigiinnik ineriartortitsineq ajornartorsiutinut aallaaviusoq. Ilisimatusartut tamanna aallaqqaammut ukkatarinngikkaluarpaat, sammisassaannulli ilaalerpoq.
Najugassat pinnguartarfiillu piumaneqartut
”Ilisimatusartut misissuivigigajuppaat inuit kinguaassiornissamut atatillugu aalajangigaannik nakorsaatitigut qanoq tapersersuisoqarsinnaanersoq. Innuttaasulli piumasarpiaat tassaavoq innuttaaqatigiit ineriartornissaat. Iluameersunik illoqarusupput meeqqatillu pinnguartarfeqartikkusullugit,” Malory Peterson oqarpoq.
Augustine Rosing naapertorlugu Paamiuni meeqqiulerfissanik najugassarsinissaq ajornakusoorsinnaavoq. ”Inuusuttut angajoqqaaminnit nooriaannaaneq ajorput inissaaleqisaramik,” oqarpoq.
Malory Peterson nassuiaavoq tamanna naartuersittoqartarneranut toqqaannartumik sunniuteqarsinnaasoq. Apersorneqartut arlallit illuni najugaqaqataasunik ulikkaartuni najugaqarnertik taamaattumillu meerartaarusunnginnertik oqaluttuaraat.
”Najukkami siunissaqarnissaq takorlooruminaatsikkaanni tamanna peqqinnartumik eqqarsaatigilluakkamillu naartulernissamut tunngaviulluarneq ajorpoq,” Malory Peterson oqarpoq.
Tamatuma saniatigut meerartaartinnani misigissutsikkut aalakkaasumik aappaqarnissaq, ilinniagaqarnikkut anguniakkanik angusisimanissaq ilaquttanullu attaveqarluarnissaq apersorneqartut ilarpassuinut pingaaruteqarput. Naartunaveersaatinik atuisannginnermut atatillugu peqqinnissaqarfimmik tatiginninngitsoqarnera, nakorsamit ilisarisimanngisamit spiralilertinnissamik annilaangaginnittoqarnera imaluunniit hormonit atorlugit naartunaveersaarnikkut timikkut tarnikkulluunniit iluaalliortoqartarnera eqqaavaa.
”Najukkami siunissaqarnissaq takorlooruminaatsikkaanni tamanna peqqinnartumik eqqarsaatigilluakkamillu naartulernissamut tunngaviulluarneq ajorpoq.”
– Malory Peterson
Inunngortartut naartuersittarnerillu:
- 2022-mi Kalaallit Nunaanni naartuersinnerit 870-iupput.
- Kalaallit Nunaanni naartuersinnerit agguaqatigiissinnerat – arnat 1000-it akornanni naartuersinnerit amerlassusii – nunani avannarlerni allaninngarnit tallimariaammik amerlanerupput.
- Ukiorpassuarni Kalaallit Nunaanni naartuersittarnerit inunngortartunit amerlanerupput.
- Agguaqatigiissillugit kalaallit arnartaat inuunerminni marloriarlutik naartuersittarput.
- Paamiut ernisarfittut akuerisaanngilaq, taamaattumillu Paamiuni naartusut Nuummut erniartortarput.
- 2021-mi Paamiuni naartuersinnerit 21-upput.
- 2021-mi Paamiuni innuttaasunit erniarineqartut quliupput. 2022-mi 14-iupput.
Misissueqqissaarneq isummersoqatigiiffiuvoq
Ilisimatusaatigalugu misissuinermi apersuinerit tamarmik kalaallisut ingerlanneqarput, Augustine Rosing toqqaannartumik nutserisarluni, taamaalillutik nammineq Malory Petersonilu paasisatik tunngavigalugit apeqquteqartarniassagamik.
Apersuereernerit tamaasa ilisimatusartut marluullutik paasisatik oqallisigisarpaat.
”Apersuereeraangatta pingaarnersanik misissueqqissaartarpugut tamatumunngalu atatillugu misigissutsivut ataqqiniartarlugit. Apersuinerimmi misigissutsikkut sunnertinnarput – uagutsinnut peqataasunullu allanut,” Malory Peterson oqarpoq.
”Misissueqqissaarnerput isummersoqatigiiffiuvoq. Augustinep isummani saqqummiuttarpaa uangattaarlu isumaga oqaatigisarlugu. Paasissutissat suut assigiimmik suullu assigiinngitsumik paasisimanerivut misissuisarpugut, kingornalu paasinnittaatsit tamaasa saqqummiunniarsarisarpavut,” oqarpoq.
Apersorneqartut peqataatinneqartarput
Ilisimatusartut marluk taakkua misissueqqisaarnerminni apersorneqartunik misissueqqissaaqataatitsisarput.
”Paasisavut apersorneqartunut saqqummiuttarpavut uagullu taakkuninnga paasinnilluarsimanerluta oqaloqatigisarlugit,” Augustine Rosing oqarpoq.
”Nunaqqataannik ataqqinnikkumalluta peqataasullu namminneq oqaluttuaminnik piginnittuujuarnissaannik qulakkeeriumalluta paasisatsinnik misissueqqaartinnagit inaarutaasumik innersuussuteqarneq ajorpugut,” Malory Peterson oqarpoq. ”Isummerfigeqqulluta qinnuigisarpavut. ’Qanoq isumaqarpit? Illit oqaluttuat erseqqippa? Allanik eqqaasassaqarpit?’”
Najukkami ilisimatusarneq
Augustine Rosing nammineq aamma Paamiormiuuvoq. Taamaattumillu immikkoortitsisinnaassuseqartariaqartarpoq.
”Illoqarfeeqqami nammineq najugarisami ilisimatusartilluni immikkoortitsisinnaanissaq ilikkartariaqarpoq,” Augustine Rosing oqarpoq.
2009-mi ilisimatusarluni aallartippoq, oqaluttuarporlu kinaassusersiortannginnissaq ilinniarusaarsimallugu.
”Qanoq taamatut killiliisarnersutit paasisinnaanngilara,” Maloryp Augustine oqarfigaa. “Uanga illoqarfimmi najukkanni oqaluttuarpassuit pigerusaarnissaat takorloorsinnaanngilluinnarpara, inunnilli tatigisaavoq, tatigisinnaalluarpaallu.”
Ilisimatusarnerinnaanngilaq
Tatigineqarnissaq suliniummi pingaaruteqarluinnarsimavoq, ilisimatusartullu Maloryp Paamiormiunit akuersaarneqalernissaa ilungersorlutik sulissutigisimavaat. Ilaatigut oqaluttuarput suleqatigiileqqaaramik illoqarfimmi angalaarujoortarsimallutik Malory tikissimasoq ’takutinniarlugu’.
”Apersugassarsiulersinnata Malory innuttaasunut ilisariteqqaartariaqarsimavarput,” Augustine Rosing oqarpoq.
”Suu, Paamiunilu suliatta ilarujussui ilisimatusarnermut tunnganngillat. Assersuutigalugu inuusuttut ornittagaannut alakkaavugut sunik suliaqarnerput oqaluttuariartorlugu,” Malory Peterson oqarpoq.
”Suliarput uagutsinnut uagullu suliaqarsinnaassutsitsinnut tunngassuteqanngilaq. Apersukkavut qutsavigalugit iliuuseqarsinnaanerput pingaarnerpaavoq, aamma imaanngilaq uanga Malorylu ilisimatusartuusugut, tamatta apersukkavullu ilisimatusaqatigiippugut.”
– Augustine Rosing
Ilisimatusartut taakku marluullutik ilisimaarivaat Paamiormiunik apersugassaqanngikkunik ilisimatusarsinnaanatik.
”Suliarput uagutsinnut uagullu suliaqarsinnaassutsitsinnut tunngassuteqanngilaq. Apersukkavut qutsavigalugit iliuuseqarsinnaanerput pingaarnerpaavoq, aamma imaanngilaq uanga Malorylu ilisimatusartuusugut, tamatta apersukkavullu ilisimatusaqatigiippugut,” Augustine Rosing oqarpoq.
Maannamiit qanoq iliussaagut?
Ilisimatusartoqatigiit Augustinep Maloryllu pingaartippaat suliniutimik Paamiuni innuttaasunut iluaqutaanissaa.
”Soorunami Paamiuni innuttaasut akillugit tunniussaqarfigissavavut Paamiuni aaqqissuussami kikkunnut tamanut ammasumi paasisatsinnik paasissutissiinitsigut. Paasisaqarnerujumappatalu nalunaarusiarput misissuiumasunut tunniuttassavarput,” Augustine Rosing oqarpoq.
”Tamatuma saniatigut Paamiuni suliffeqarfinnik naapeqateqassaagut paasisavullu pillugit oqaluttuullugit soorunalumi aamma aalajangiisartunut saqqummiullugit,” Malory Peterson oqarpoq.
Ilisimatusaatigalugu suliniut tamanna naammassippat taakkua neriuutigaat sulinertik ingerlaannarumaartoq.
”Ingerlaannassappat Paamiuni innuttaasut oqaloqatigeqqissavavut apersorlugit maannamiit qanoq pisoqassanersoq. Neriuutigaarput matuma kingorna suliniutik arlalinnik ingerlatsisoqartarumaartoq – innuttaasut pisariaqartitaat tunngavigalugit,” Malory Peterson oqarpoq.