Ilisimatusartut innuttaasunik peqataatitsinermikkut nunami ikuallannerit nutaanik paasisaqarfigaat
Allattoq Kevin McGwin
Ussatitoqqat ilaat imaappoq: Ikuallattoq inneqanngikkaangat qaqutiguinnaq pujuliortarpoq. Issittumilu nunap ikuallanneri akulikilligaluttuinnartut ilisimatusarfigigaanni pingaarnerpaamik qaammataasamit assilisat misissuivigineqartarput ikuallannerit pujuliorfigisaannik ujaasiniarluni.
Nutaarsiassatoqqattaaq ikuallannernik allaatigisanik qaammataasanit malugineqarsimanngitsunik ujaasiffigineqarsinnaapput. Illoqarfinnilu qatserisartut isumasiornerisigut qanoq ikuallattoqalersimanersoq paasimisaarneqarsinnaavoq.
Kalaallilli Nunaanni isorartoqisumi inukeqisumilu nunap ikuallanneri qaammataasanit tusagassiuutinillu arajutsineqariaannaapput. Taamaattumik 2017-imi 2019-imilu nunami ikuallannersuit qaqutigooqisut marluk kingorna ilisimatusartoqarneranit paasinarsimmat nunap ikuallattarneri akulikilligaluttuinnartut, ilisimatusartut Tuluit Nunaanni University of Portsmouthimeersut marluk isumaliulerput ikuallannerit qaammataasamik assilisani takuneqarsinnaanngitsut amerlanerunersut.
Innuttaasunik peqataatitsinikkut paasisat nutaat
Tamanna paasiniarumallugu ilisimatusartut tuluit taakkua inuit nunap ikuallanneranik misigisimasaat pillugit oqaloqatigiumallugit inuup inuiaqatigiillu pissusiinik ilinniagartooq Pelle Tejsner Ilisimatusarfimmeersoq suleqatigaat.
– Qaammataasanit nakkutilliissutineersuunngitsunik toqqorsivinneersuunngitsunillu ikuallannerit pillugit paasissutissarsisinnaaqaagut. Kalaallit Nunaanni innuttaasut oqaloqatiginerisigut sumi ikuallattoqarsimanersoq paasiinnarnagu aammattaarli ikuallannerit qanoq isigineqarnersut inuillu ulluinnarni inuunerannut qanoq sunniuteqarnersut paasisaqarfigaarput, Harold Lovell oqarpoq.
Ilisimatusartullumi taakku siorna Nuummi Sisimiunilu workshoppertitsillutillu apersuisaarmata paasinarsivoq ikuallannerit ilisimatusartut qaammataasamit assilisatigut nutaarsiassanilu allaaserisatigut uppernarsarsinnaasaannit amerlanerusut.
Upalungaarsimanermik suliallit Kangerluarsummi Tullermi ikuallanneq unissaleruttoraat. Tamanna imaannaasimanngilaq nuna tamanna ornikkuminaallunilu paneqimmat taamalu inneq nunap iluani siaruaassinnaammat. Assiliisoq: Nanna Stahre
Kangerluarsummi Tullermi ikuallanneq
Kalaallit Nunaanni nunaminertap ikuallannera ilisimaneqarnerpaaq Kangerluarsummi Tullermi, Sisimiut avammut kangiatungaanni 20 km miss. ungasitsigisumiittumi, 2019-imi juulimi aggustimilu pivoq. Tassani pujooriviup kissaa nunap iluani naasunik panertunik ikuallalersitsisimavoq. Aallaqqaammut Sisimiuni qatserisartut isumaqaraluarput ullualuit kingorna ikuallattoq qamissimallugu, issorli sivisuumik sialoqannginneratigut panersimasoq innerup angusimavaa. Taamaattumik malunnanngitsumik nunap iluani aamaaqqaariarluni ikuallaleqqippoq. Qaammatip ingerlanerani ikuallattoq qaminniarsarereerlugu Kalaallit Nunaat Danmarkimi Beredskabsstyrelsenimut ikioqquvoq, taakkulu nunap iluanik masatserutinik nunamut kappussuisimapput.
1980-ikkunnili ikuallattoqartarneranik oqaluttuartoqartarpoq, Harold Lovellili naapertorlugu Kalaallit Nunaanni siusinnerujussuakkut pinngortitami ikuallattoqartalerpoq. Matumanilu erseqqippoq ikuallannerit aatsaat ukiuni kingullerni pisalinngitsut. Silali naatsorsoruminaallillunilu sakkortunerulernikuuvoq.
– Inuit oqaloqatigisatta tamarmik eqqaavaat ikuallannersuaqarmat sila panernarnerujussuusimasoq. Ukiuni kingullerni aasat masannarnerujussuusimagaluartut oqaloqatigisatta tamarmik oqaluttuuppaatigut 2017-imi 2019-imilu ikuallattoqarneranik kinguneqartumik panernersuaqaleriaannaasartoq, Harold Lovell oqarpoq.
Ikuallannerit marluk taakku eqqartorneqangaatsiaraluartut Issittumi sumiiffinni allani ikuallannernut allanut naleqqiullugit ingasanngillat. Nunalli ikuallattarneri Kalaallit Nunaanni suli qaqutigooraluartut nalinginnaanerulersimapput. 1995-imiit 2007 ilanngullugu ikuallattoqanngivissimavoq, ilisimatusartulli marluk taakku naapertorlugit 2008-miilli 21-riarluni ikuallattoqarsimavoq. Innuttaasunilli ataatsimiisitsinermi oqaluttuarineqartunit erserpoq suli amerlanerujussuusut.
– Ikuallattoqakulaneranik oqaluttuartoqanngilaq. Oqaluttuaannilli paasivarput nunap ilaani tamaani naatsorsuutigisatsinnit ikuallannerit pillugit oqaluttuassaqartoqarnerusoq, Harold Lovell oqarpoq.
Mark Hardiman (saamerleq) Pelle Tejsnerilu innuttaasunik peqataatitsiniarlutik ataatsimiisitsinissamut piareersaapput. Ataatsimiinnerni innuttaasut apersorneqarput nunap ikuallanneranik sumi takusimanersut taakkualu inuunerannut qanoq sunniuteqarsimanersut. Assiliisoq: Harold Lovell
Nuummi Sisimiunilu innuttaasunik peqataatitsiniarluni ataatsimiisitsinernut siunertaavoq ikuallannerit siornatigut nalunaarsorneqarsimanngitsut sumiissusersinissaat. Assiliisoq: Harold Lovell
Kalaallit Nunaanni ikuallannerit ingasanneq ajorput, qaqutigoorporlu inuit illulluunniit ajoquserneqartarnerat. Taamaattumik ikuallalerfinniunerusoq ilisimaneqartarput. Upalungaarsimanermilli suliallit, Nunatta Katersugaasivia takornariaqarnermillu ineriartortitsiviit tamarmik ikuallattoqartarnerit akulikillisinnaanerat isumakuluutigaat.
– Takornariaqarnermut, kulturikkut kingornussanut piniarnermulluunniit tunngatillugu aarlerinartoqarnera oqartussaasunit utoqqartatsinnillu ilisimaarineqarpoq, qulakkeerlugu oqaatigineqarsinnaanngikkaluartoq ikuallattoqakulasoqartassasoq, Harold Lovell oqarpoq.
Pissutsilli piviusut aallaavigalugit oqartoqarsinnaavoq nunaminertat ikuallalersinnaanerat aarlerinaateqarnerulersoq. Ikuallassinnaasunimmi naasoqarneruvoq, sivisujaamillu sila panernakulanerusalerpoq issoq ikuallajanerulerluni, sapaatit-akunnerini arlalinni malunnanngitsumik nunap iluani ikuallarusaaqqaareersinnaasarami. 2019-imi ikuallattoqarneranut atatillugu taama pisoqarpoq, ikuallattoq naggataatigut upalungaarsimanermik sulialinnit Danmarkimeersunit arlalinnit qaminniarneqartariaqarsimammat. Taakkua immikkut ittunik atortorissaaruteqaraluarlutik sapaatit-akunnerini marlungajanni ikuallattoq qaminniarsarisimavaat.
Qaammataasanit assilisami takuneqarsinnaavoq 2017-imi Nassuttuumi, Sisimiut avannamut kangiatungaanni 90 km miss. ungasitsigisumiittumi, nunap ikuallannera. Juulip 31-anni ikuallalerpoq sapaatillu-akunnerisa pingasut qaangiunnerani qamivinneqartinnagu hektarit 2.345-t miss. ikuallallutik. Assiliisoq: Jesse Allen/Nasa Earth Observatory
Ilisimaarineratigut piareersimaneq
Misigisat tamakkua kingunerattut Harold Lovellip ikuallattoqaleriataannaaneranik innuttaasut ’peqatigiillutik ilisimaarinninnerulernerarpai’, taamattaarlu qatserisartoqarfiit piareersimanerulerlutik atortorissaarnerulerlutillu.
– Imaanngilaq inuit nunap ikuallalertarnera pillugu ilisimasaqanngitsut, 2019-imili nunap qaammatini marlunni ikuallannera innuttaasunut aatsaat taama sunniuteqartigaaq. Ikuallattoqarsinnaanera ilisimaarineqalerpoq, oqarpoq.
Kalaallit Nunaanni siunissami nunaminertat amerlanerusut ikuallattarnissaannut piareersartoqalereerpoq, Lovell oqaluttuarpoq. Qanoq ikuallattoqalertarneranik paasinnilluarnerunikkut oqartussaasut piffissartik pinaveersaartitsinermut atornerusinnaassavaat, piffissartik qatserinermut atunnginnerullugu.
– Siumut oqaatigineqarsinnaanngilaq pinngortitami ima ikuallattoqartigissasoq ikuallanneq qaammataasanit takuneqarsinnaassalluni, ilimanarporli ikuallattoqalernissaanut aallaavissaqassasoq. Taamaattumik inuit pinngortitamiittartut ikuallattoqaleratarsinnaaneranik pinaveersaartitsiumallutillu namminneq qanoq iliorsinnaanerminnik eqqumaffiginninnissaat pingaaruteqarpoq, Harold Lovell oqarpoq.
Kalaallit Nunaanni nunami ikuallannerit
2008 sioqqullugu qaammataasanit assilisani Kalaallit Nunaanni ikuallannernik takussaasoqanngilaq, tusagassiuutinilu allaaserineqartarnerat qaqutigoorput. 2008-miilli ukiut tamangajaasa ikuallattoqalersimaneranik nalunaaruteqartoqartalerpoq. 2015-imiilli ikuallannerit sakkortuseriarujussuarlutillu amerleriarujussuarsimapput.
Amerlanertigut ikuallattoqalertarpoq illuaqqat eqqaanni, ikuallakkunnaareeraangatalu aatsaat paasineqartarput. Aasat kiatsikkiartornissaat sialussallu siumut oqaatigiuminaannerulernissaat naatsorsuutigineqarmat ilimagineqarpoq nunami ikuallannerit nalinginnaanerulersinnaasut, sakkortunerulersinnaasut qamikkuminaannerulersinnaasullu.
Amerlanerpaartaatigut ikuallattoqalertarpoq sumiiffinni ornikkuminaatsuni, imermik aallerfiusinnaasunit ungasissuni. Sialoqanngiffiullu nalaani – ikuallattoqalernissap ilimanarnerpaaffiani – innerup qaminnissaanut naammattumik imissarsinissaq ajornakusoorsinnaavoq.
Ikuallannerit annertuut pujuliornerat piniartut nunakkulluunniit angalaartut sumiinnerminnik paatsiveerussutigisinnaavaat. 2019-imi ikuallattoqarnerani Arctic Circle Traileriat arlallit Sisimiut Kangerlussuullu akornannit qimagussorneqartariaqarsimapput, Qeqqatalu Kommuniani oqartussaasut tassunga qanillinnginnissaq pillugu mianersoqqussuteqarput.
Piniartuttaaq nalunaarput tuttut 2019-imi ikuallattup eqqaaniittut nalinginnaanngitsumik pissusilersorsimasut, ikittunnguillu nalunaarput tuttut ilaasa puaat qernertissimasut ikuallattup pujuliorneranik najuussuisimagamik.
Topfoto: Kangerluarsummi Tullermi ikuallanneq nunap qaavatiguttaaq siaruaappoq. Kalaallit Nunaanni naasut aarlerinartutut isigineqarneq ajoraluarput, nunalli iluatigut, ingammik sivisuumik sialoqanngiffiup nalaani, ikuallannerulersitsisinnaapput. Assiliisoq: Nanna Stahre