Ataqatigiilersitsineq Ilisimatusarneq Kalaallit Nunaat Timmissat

Ilisimatusarniartunut maligassiuisoq

Ilisimatusartoq inuusuttoq qanimut appanik ilisimatusarniarluni aallarpoq appaqarfinnilu pissutsit pillugit ilisimasanik pingaarutilinnik katersiniarluni innuttaasut naapillugit.

Allaatiginnittoq Niels Ole Qvist. Assiliisoq: Leif Josefsen.

Una allaatigisaq, siullermik aviisi paasissutissiissut “Ilisimatusarneq tamanut” Arctic Hub-imit, Sermitsiaq.AG suleqatigalugu, pilersinneqartumi saqqummersinneqarpoq.

– Neriuppunga Aili Lage Labansen Kalaallit Nunaanni inuusuttut amerlanerusut pinngortitalerinermik ilinniagaqarnissaannut maligassiuisusutut kaammattuutaassasoq.

Taama oqarpoq Pinngortitaleriffimmi pisortaq Klaus Nygaard nuannaaqaluni tulluussimaaqalunilu, uumasorsiooq Aili Lage Labansen ukioq manna juunimi nalliuttorsiorpalaartumik aaqqissuussinermi appat pillugit ph.d.-ngorniarnermini allaaserisaminut allagartartaarmat.

– Aili Lage Labansen arlalitsigut maligassiuivoq. Ilisimatusarnermini nunaqavissut ilisimasaat ilaatippai, angusanilu peqqissaarluni Kalaallit Nunaanni innuttaasunut ingerlatinniartarlugit. Ilaatigut Science Weekimi peqataavoq, appallu pillugit ph.d.-nngorniarnerminut atatillugu innuttaasunik ataatsimiisitsinerni peqataasarluni, tassani Pinngortitaleriffimmi suleqatinilu maluginiakkatik, periuserineqartut ilisimatusarnerillu oqaluttuaralugit.

Sumiiffinni ilisimasat ilaatinnerat qanoq ilisimatusarninnut sunniuteqarsimava?

– Anguniagaraara ukiup annersaani appaqarfinnut qanittumi inuit ilisimasaasa pissarsiariniarnissaat, tamanna nammineq periarfissaqarfiginnginnatsigu. Appat pillugit nunaqavissut isiginnitaasiannik suliniummi paasisaqarneruvunga, tamatumalu saniatigut maluginiarparattaaq aqutsinermi piniarnissamut maleruagassat inatsisillu qaammarsaassutigineqarnerusinnaasut, Aili Lage Labansen oqarpoq.

– Aammali uagut Pinngortitaleriffimmiit angusavut ingerlateqqinnerusinnaavavut, taakkumi aqutsinermi siunnersuinitsinnut tunngaviummata, nangilluni oqarpoq.

Ilisimatusarninni innuttasunik akuutitsinermi allanik assersuutissaqarpit?

– Pinngortitaleriffimmi imaani timmissanik nakkutilliinermi aaqqissuussanut atatillugu nunatsinni sumiiffinni arlalinni mitit ulluinik kisitsinermi appaqarfinnillu assiliinermi nunaqavissut akuutissimavavut. Taamaalilluta ukiut tamaasa paasissutissanik pissarsisinnaalluta, nammineq taamaaliorsimasuugutta immaqa ukiunik arlalinnik akuttussuseqarsinnaasunik, Aili Lage Labansen akivoq.

Siunissami kinguaariit

Aili Lage Labansenip Kalaallit Nunaanni sumiiffinni pissutsinik ilisimasaqarluarneratigut ilisimatusarnera itineruvoq, kimittunerulluni piviusorpalaarnerullunilu. Allaaserisaamini soqutiginartuni aallaqqaasiinermini meeraalluni eqqaamasani oqaluttuaraa:

– Peroriartorninni ilaannikkut appatortarpugut, mamarinerpaasamalu ilagaat. Ingammik anaanaga uangalu nerisassiarinerani qilanaartaqaagut. Kiisami igaat sassaalliutigineqaraangata nuakuulersarpugut.

– Ullumikkut appat qaqutigoornerusumik nerineqartarput.

– Sulili appamik neqeroorfigineqaraangama naaggaarnissannut sanngiippallaartarpunga, Aili imminut quiassuaatigilaarluni oqarpoq, neriuutigaluguttaaq appaqassuseq siuariartoqqilerumaartoq.

– Neriuppunga meeqqakka aamma nerisassamik mamarluinnartumik, peqqinnartumik erligineqaqisumillu nerisinnaajumaartut, oqarpoq.

Kulturikkut pingaaruteqartoq

Issittup appaa Kalaallit Nunaanni timmisat imarmiuusut kulturikkut pingaarnersaraat.

– Pisuussutit sumiiffimmi atorneqartut kulturikkut kinaatsutsimik tikkuussisuusarput, tamannalu ingammik nunat inoqqaavinut inuaqatigiinnullu sumiiffinni tunngaveqartumik kultureqartunut pingaartuuvoq, Aili Lage Labansen allaaserisamini nassuiaavoq.

– Sumiiffippassuarnili piaqqiorfiit tatineqarput. Sumiiffinni amerlanerni ikiliartortoqarpoq. Appaqarfiit ilaat peerussimapput.

Ineriartorneruvoq alianarlunilu ernumanartoq, Ailip pinngortitaleriffimmilu ilisimatusarnermi aallaaviusoq. Tigussaasumik ilaatigut anguniagaasimavoq piaqqiorfiup nalaani sumiiffinni pissutsit timmissat ikiliartornerannut pingaarsinnaasut misissornissaat.

– Tamannami nalinginnaasumik pitsaanngitsumik paasissutissiissutigineqartarsimavoq, Aili allaaserisamini nassuiaavoq.

Mianernartupilussuaq

Suleqatini peqatigalugit ilaatigut misissorniarsimavaa appaqarfiit inissisimaffinnit assigiinngitsunit qoorortuup seqqorneranik qanoq qisuariartarnersut. Appaqaffinnit 1 kilometerimik qanitsigaluni seqqornissaq inerteqqutaavoq. Killiliinerli tamanna minnerpaamik 5 kilometeriusariaqarpoq, timmissat qoorortuumik seqqornermit akornusersorneqannginnissaat qulakkeerniaraanni, misissuinermi inerniliunneqarpoq.

– Taamatut oqarnermi ilisimanngilarput ajornartorsiut qanoq annertutiginersoq, Aili Lage Labansenip erseqqissarpaa.

Appaqarfiillu qanittuani inuit iliuuseqarneranniit, umiarsuit sumiiffinnilu angallatit angallanneranniit, aamma akornusersuineq misissorneqarsimavoq.

– Appat taamatut pisorpalummut mianernartupilussuusinnaapput, sineriak angallaffiunerpaaq sinerlugu piaqqiortarmata. Taamaattoq ajornartorsiutip annertussusaa ilisimaneqanngilaq. Misissorparput immap iluani pisortalummik immiussinerit atorneqarsinnaanersut, timmissat imarmiittut piaqqiorfiisa qanittuani angallannerup ajornartorsiutaasinnaanera annertussuserniarlugu, Aili Lage Labansen allaaserisamini allappoq.

Ilisimatusarnermi suliniummi annertuumi immikkoortut pingajoraat Kalaallit Nunaata kitaata kujataataani kitaatalu avannaani innuttaasut ilisimasasa katersornissaat, nunaqavissut sumiiffinni angalaarfimminnit piussuusutinillu atorluakkaminnit paasissutissanik ikiuussinnaallutik.

– Misissuinermi paasineqarpoq sumiiffinni ingammik Kalaallit Nunaata kitaata avannarpasissuani qulimiguullit, umiarsuit angallatillu ujaqqallu sisoorsinnaanerat ernummatigineqartoq, piniagaaneranni, manninnik katersinermi piaqqiorfinnillu akornusersuineq nalinginnaasumik ullumikkut annikinnerusutut pingaannginnerusutullu isigineqarlutik, Aili allappoq.

– Kitaata kujasissortaanit paasissutissanik pissarsiffiit nalunaarutigaat appat ukiuunerani maannakkut sivisunerusumik siniaammiit avasinnerusumiikkajuttut.

Pinngortitaleriffimmi suleqatini peqatigalugit Aili aamma allamik maluginiagaqarpoq, tassalu oqartussaasunit paasissutissiisarneq amigarpallaarsorineqarmat.

– Appat nakkutigineqarnerannut angusat uumasiorsiornikkullu tunngavilersuutit pillugit inuppassuit paatsuungapput.

Eqiteruffimmik pilersitsineq nuannaarutigineqartoq

Ilisimatuut illoqarfinnut toqqakkanut tikitsinnagit KNR aqqutigalugu tamanna nalunaarutigineqarpoq ilaatigullu KNAPK plakatilersuinermi ikiuulluni. Inuit attaveqaqatigiittarfii atorlugit inunnik apersugassanik pissarsiortoqarpoq. Tikinniarneqarput inuussutissarsiutigalugu sunngiffimminnilu piniartut allallu appaqarfinnik ilisimasaqartut.

Nalinginnaasumik apersukkat amerlanersaat akipput ukiuni 10-15-ini kingullerni appaqarfiit annertussusaasa allanngornerat maluginiarsimallugu. Apersorneqartut amerlanersaasa isumaqatigaat maleruagassiortoqartariaqartoq; ingammik avannaani nunaqavissut apersorneqartut maleruagassat nutarterneqarnissaat kissaatigaat.

Ailip allaaserisaata qulequtaraa »Makin´ some noise – A study of anthropogenic threats to thick-billed murre (appa, Uria lomvia) in Greenland« (Kalaallit Nunaanni appaqarfinnik misissuineq) Pinngortitaleriffillu aqqutigalugu pissarsiarineqarsinnaavoq.

Aili Lage Labansenip issittumik eqiteruffeqalernera nuannaarutigaa.

– Paasiuminarsaraanni maannamut innuttaasunut amerlasuusunut ilisimatusaatiga saqqummiussimavara. Tamannalu tamatsinnut iluaqutaasinnaavoq, soorlu nammineq misissuinerma takutikkaat tamanna pisariaqartoq, erseqqissaavoq.

Paasissutissat
Appaqassutsip inissisimanera	Kalaallit Nunaanni sumiiffinni tamani Qaanaaq kisiat pinnagu appat piaqqiorfii suli annikilliartorput. Ingammik Upernaviup kujataani Qeqertarsuarmi Ittoqqortoormiinilu ilungersunartumik isikkoqarpoq. Aammali Upernaviup avannarpasissortaani Maniitsullu eqqaani ikiliartortoqarluni.
Silap pissusaata sunniutaa	Piniapilunneq appat ikiliartornerannut taamaallaat peqqutaanngilaq. Silap allanngoriartornera aamma appanik eqquivoq. Iliuuseqarsinnaanerli ajornakusoorpoq, silaannaap allanngoriartornera iliuuseqarfigineqarsinnaanngimmat.
Piujuartitsinerup qulakkeernera	Aili Lage Labansenip ilisimatusarnikkut ilinniarnera Pinngortitaleriffimmi piginnaasanik piorsaanermi pilersaarutit ilagaa Issittumilu ilisimatusarnissamut nalaagaaffiup aningaasaliissutaanniit aningaasalerneqarluni. Aili Lage Labansen peqatigalugu ilisimatusartut 21-it Pinngortitaleriffimmut attuumasumik Ph.d—ngorsimapput. Ilisimatusarnera ilisimatuussutsikkut tunngavissat piorsarnerannut peqataavoq, pisuussutit uumassusillit nungusaataanngitsumik atorneqarnissaannik uumassusillillu tamatigoortuunerannik qulakkeerisussaq.

Assit:
Qulleq	Aili Lage Labansen ilisimatusartoq. Assiliisoq: A. Kristensen
Assi 1	Appa nunatsinni tamarmik mamarineqarluarpoq. Assiliisoq: Leif Josefsen
Assi 2	Aili Lage Labansen 2019-imi Science Weekimi peqataavoq. Assiliisoq: Leif Josefsen.
Assi 3	Assiliisoq: Leif Josefsen.
Assi 4	Arctic Hub pisariaqarpoq, Aili Lage Labansen oqarpoq. Assiliisoq: Leif Josefsen.